UNGKAPAN TRADISIONAL / PERIBAHASA JAWA

1. Petani dan peternak
Adhang-adhang tetesing embun : njagakake barang mung saolehe bae
Aji godhong garing : barang kang ora duwe aji babar blas
Ancik-ancik pucuking eri : wong kang tansah sumelang yen kaluputan
Angon mangsa : golek wektu sing prayoga
Arep jamure emoh watange : gelem kepenake ora gelem rekasane
Bebek mungsuh mliwis : wong pinter mungsuh wong pinter
Belo melu seton : mung melu melu bae
Dadia suket suthik nyenggut : emoh aruh
Digarokake dilukokake : dikon nyambut gawe abot
Emprit abuntut bedhug : prakar sepele dadi gedhe
Golek banyu bening : golek pitutur sing becik
Jati ketlusuban ruyung : golongane wong becik kelebon wong ala
Kacang mangsa ninggala lanjaran : kelakuwane anak akeh-akehe niru wong tuwane
Kaya wedhus dimbar neng kacangan : kesenengan amarga nemoni apa sing dibutuhake
Kebo ilang tombok kandhang : wis kelangan isih tombok maneh
Kebo kabotan sungu : wong tuwa sing rekasa amarga kakehan anak
Kebo mulih menyang kandhange : wong lunga bali maneh menyang asale
Kebo nusu gudel : wong tuwa njaluk wuruk marang wong enom
Kemladeyan ngajak sempal : wong nunut marakake rusak
Krokot ing galeng : wong sing mlarat banget
Kutuk nggendhong kemiri : nyandhang sarwa aji ngliwati papan sing gawat
Milih-milih tebu boleng : kakehan pilihan wusanane oleh sing ora becik
Opor bebek mentas awak dhewek : mentas saka rekadayane dewe
Ora ana banyu mili mendhuwur : watake anak mesthi niru wong tuwane
Ora ngerti kenthang kimpule : ora ngerti jalarane perkara
Pager mangan tanduran : dipercaya malah ngrusak
Pandengan karo srengenge : mungsuhan karo wong kuwasa
Pitik trondhol diumbar ing pedharingan : wong ala diprasrahi tunggu barang aji
Sandhing kebo gupak : sandhing wong ala bisa ktut ala
Sembur-sembur adas siram-siram bayem : bisa kaleksanan marga dongane wong akeh
Tebu tuwuh socane : prekara wis becik dadi bubrah merga dirusuhi
Timun mungsuh duren : wong ringkih mungsuh wong kuwat

2. Masyarakat pengadilan
Adigang adigung adiguna : wong sing ngendelake kekuatan kaluhuran lan kepinterane
Ana catar mungkur : ora gelem ngrungokake rerasan sing ora becik
Ana daulate ora ana begjane : wis arep nemu kabegjan Nanking ora sida
Desa mawa cara Negara mawa tata : saben panggonan duwe cara dewe-dewe
Emban cindhe emban silaban : siji lan sijine ora padha pangrengkuhe (ora adil)
Jer basuki mawa beya : kabeh gegayuhan mbutuhake wragat
Njajah desa milang kori : lelungan menyang ngendi-ngendi
Ngalasake negara : ora manut pranatan negara
Rukun agawe santosa crah agawe bubrah : kerukunan ndadekake santosa congkrah ndadekake karusakan
Sapa salah saleh : sapa sing salah bakal cala
Sluman slumun slamet : sanajan kurang ati-ati ewadene diparingi slamet
Yitna yuwana lena kena : sing ngati-ati slamet sing sembrana bakal cilaka

3. Pedagang
Beras wutah orang mulih marang takere : barang kang wis owah arang bisa pulih maneh
Buntel kadhut ora nginang ora udud : wong nyambut gawe borongan ora oleh mangan
lan rokok
Criwis cawis : akeh alesan nanging gelem nindakake
Dudu berase ditempurake : nyambungi guneme liyan nanging ora gathuk
Enggon welut didoli udhet : panggonane wong pinter dipameri kepinteran
Esuk dhele sore tempe : ora teteg atine
Katon cempaka sewakul : disenengi wong akeh
Mikul dhuwur mendhem jero : njunjung drajade wong tuwa
Timun wungkuk jaga imbuh : Mung kanggo jagan yen ana kurange
Tumbu oleh tutup : wong kekancan sing cocok banget
Tuna sathak bathi sanak : rugi bandha nanging bathi sedulur

4. Pemburu
Cedhak celeng boloten : cedhakan karo wong ala njalari katut ala
Gajah tumbuk kancil mati tengah : wong gedhe padu karo wng gedhe wong cilik
sing sangsara
Gajah ngidak rapah : wong sing nrajang wewalere dhewe
Kekudhung walulang macan : ngapusi wong sarana njaluk
tulung marang wong kang dipracaya dening wong kang diapusi mau
Kethek seranggon : wong ala sagrombolan
Kutuk marani sunduk : njarak marang bebaya
Matang tuna numbak luput : tansah luput kekarepane
Menthung koja kena sembagine : karepe ngapusi malah kapusan
Ngaturake kidang lumayu : nuduhake gegayuhan sing angel kecekel
Nguthik-uthik macan dhedhe : gawe nesune wong
Rampek-rampek kethek : nyedhak-nyedhak mung arep gawe kapitunan
Trenggiling api mati : sejatine ngrungokake nanging ethok-ethok ora ngerti
Ula marani gepuk : njarak marani bebaya

5. Penangkap ikan
Buru uceng kelangan dheleg : mburu barang sepele kelangan barang sing aji
Iwak klebu ing wuwu : kena apus sarana gampang banget
Kenaa iwake aja buthek banyune : sing dikarep bisa kelakon nanging aja nganti gawe rame
Kebanjiran segara madu : nemu kabegjan kang gedhe banget
Nguyahi segara : tandang gawe sing muspra

6. Lain-lain (keluarga dan masyarakat)
Ana catur mungkur : ora gelem ngrungokake rerasan sing ora becik
Anak polah bapa kepradah : wong tuwa nemu reribed amarga saka polahing anak
Asu marani gepuk : njarag marang bebaya
Car-cor kaya kurang janganan : guneman waton metu tanpa dipikir dhisik
Dahwen ati open : nacad nanging arep dimelik dhewe
Dudu sanak dudu kadang mati melu kelangan : sanajan wong liya yen ora kepenak melu ngrasakake
Kadang konang : ngakoni sadulur mung karo sing sugih-sugih
Kaya banyu karo lenga : pasaduluran kang ora bisa rukun
Kumenthus ora pecus : doyan umuk ora sembada
Nabok nyilih tangan : nindakake panggawean ala sarana kongkonan
Opor bebek mentas awak dhewek : mentas saka rekadayane dhewe
Ora mambu enthong irus : dudu sana dudu kadang
Ora tembung ora luwung : njupuk tanpa nembung dhisik
Sabaya pati sabaya mukti : rukun nganti tekan ing pati
Satru mungging cangklakan : mungsuh kang isih sanak sedulur
Sepi ing pamrih rame ing gawe : tumandang gawe tanpa duwe kamelikan apa-apa
Sumur lumaku tinimba : njaluk diangsu kawruhe nawakake ngelmune
Tulung menthung : katone tetulung nanging malah nyusahake
Tunggal banyu : tunggal ngelmu, tunggal guru
Welas tanpa alis : welas marang wong kang ndadekake sangsarane
Kuda linapakan (kuda didandani), artinya orangnya mudah diatur

(Oleh: Kelompok 1 penelitian Folklor lisan eks Surakarta; Rombel 4 Pbsj Unnes 2008' (Ita M dkk)diposting:cia).